تغذیه و روزه داری در ماه مبارک رمضان

روزه داری در بیماری ها
به هنگام روزه داری سطح انسولین خون در طی روز پایین تر از روزهای معمولی است. در واقع بدن از ذخایر انرژی خود یعنی گلیکوژن یا قند حیوانی ذخیره شده در کبد و عضلات و همچنین از چربی موجود در بافت چربی برای تامین انرژی استفاده می کند، که این ها موجب افزایش سطح انسولین خون نمی شوند و به همین دلیل هنگام روزه داری میزان انسولین خون کمی پایین تر از روزهای دیگر است.
کاهش انسولین خون احتمال ذخیره چربی(شروع چاقی) و همچنین احتمال مقاوم شدن سلول ها به انسولین (که زمینه ساز شروع دیابت است) را کاهش می دهد. روزه داری علاوه بر اینکه منجر به استراحت دستگاه گوارش می شود، سوخت و ساز بدن را تنظیم کرده و احتمال ابتلا به بیماری ها از جمله افسردگی و استرس، افزایش فشار خون، میگرن، افزایش فشار خون، میگرن، افزایش وزن، بی خوابی و گاها دیابت را کاهش می دهد. با این حال در برخی موارد روزه داری در افراد بیمار لطماتی را به سلامت فرد وارد سازد که به همین دلیل لازم است این افراد برای اطمینان از بی خطر بودن روزه گرفتن با پزشک خود مشورت کنند تا در صورت احتمال لطمه به سلامتی از روزه گرفتن خودداری نمایند. در این مقاله به تاثیر روزه داری بر بعضی بیماری ها می پردازیم، باشد که اطلاعات ارائه شده بتواند در امر راهنمایی مبتلایان به هنگام روزه داری سودمند افتد.

دیابت و روزه داری
دیابت از جمله بیماریی ها است که بسته به میزان شدت و هم چنین نوع آن، توصیه های متفاوتی برای روزه داری خواهد داشت. افراد مبتلا به دیابت که دارو دریافت می کنند با توجه به شدت بیماری و با مشورت با پزشک ممکن است مجاز به روزه داری باشند. در مبتلایان به دیابت غیر وابسته به انسولین (دیابت نوع 2) که دارای اضافه وزن بالا باشند (BMI بالاتر از 28 دارند) و با دریافت منظم دارو (به صورت 2 بار در شبانه روز) قند خون خود را کنترل می کنند روزه داری نه تنها مضر نیست بلکه می تواند مفید تر هم باشد.
افراد دیابتی که دارای شرایط زیر هستند (با تشخیص پزشک) لازم است از روزه داری خودداری نماید
- افراد مبتلا به دیابت (چه از نوع وابسته به انسولین و چه غیر وابسته به انسولین) که هنوز بیماری خود را کنترل نکرده اند و قند خون آن ها هنوز به حد قابل قبولی نرسیده است.
- مبتلایانی که قند خون بالا داشته ولی هنوز از داروی خاص و هم چنین فعالیت بدنی مناسب جهت درمان دیابت پیروی نمی کنند.
- مبتلایان دیابت نوع 1(وابسته به انسولین) که در روز چند نوبت لازم است انسولین تزریق کنند
- دیابتی های مبتلا به عفونت.
- افراد مبتلا به پرفشاری خون کنترل نشده و همچنین آنژین (نوعی بیماری قلبی) درمان نشده.
- آنان که سابقه ی کتواسیدوز (افزایش اجسام کتونی در خون و ادرار) دارند.
- افرادی که در طول روز 2 بار یا بیشتر به افزایش قند خون (هیپرگلیسمی) یا کاهش آن (هیپوگلیسمی) دچار می شوند. اگر افراد دچار تعریق، عرق سرد و تپش قلب شود، این نشانه افت قند خون است که در این صورت باید روزه باز شود.
- خانم های باردار و یا شیرده مبتلا به دیابت
- افراد سالخورده ی مبتلا به دیابت

توصیه های لازم برای افراد مبتلا به دیابت در طول ماه مبارک رمضان
- افزایش دریافت، مواد غذایی پرچرب و پرکربوهیدرات و به طور کلی پرخوری در افراد دیابتی، منجر به افزایش قند خون و افزایش وزن خواهد شد. بیماران دیابتی در طول روزهای ماه رمضان مانند روزهای معمولی باید از دریافت کالری بیش از حد و هم چنین مواد غذایی حاوی کربوهیدرات ساده مانند قند و شکر بپرهیزید.
- انجام فعالیت بدنی سبک یا متوسط در افراد مبتلا به دیابت غیر وابسته به انسولین، عارضه ای نخواهد داشت.
- در طول ساعات روزه داری حتما قند خون و اجسام کتونی ادرار بایستی در چندین نوبت بررسی شود.
- وزن فرد باید در طول ماه مبارک رمضان روزانه کنترل شده و در صورت هر گونه کاهش وزن شدید یا افزایش وزن بیش تر از 2 کیلوگرم حتما با پزشک مشورت شود.
- در صورت احساس هر گونه علایم ناشی از کاهش یا افزایش شدید قند خون باید روزه دار را باز کنند.
- بعد از پایان ماه مبارک رمضان میزان و نوع داروی مصرفی و هم چنین رژیم غذایی به حالت قبل از ماه رمضان بر می گردد.
- اگر برای خوردن سحری بیدار نشوند، بهتر از روزه گرفتن در آن روز منصرف شوند، زیرا احتمال پایین افتادن قند خون و عوارض دیگر افزایش می یابد.
- اگر بعد از افطار قند خون بالای 250 باشد لازم است شب بعد از 20 درصد از کالری دریافتی کم شود. اگر هنگام سحر نیز قند خون بالای 200 باشد باید از غذای سحری دفعات بعدی 20 درصد کم شود. چناچه قند خون بالای 350 باشد توصیه می شود اصولا روزه نگیرند.
- چناچه مصرف قرص فراموش شود (خصوصاٌ در صورتی که معمولا قند خون بالاست) بهتر است آن روز را روزه نگیرند.
- بیماران دیابتی که به نحوی دچار عوارض مزمن دیابت بر کلیه ها، چشم، قلب و.....شده اند هر چند ممکن است با روزه گرفتن دچار مشکل حادی نشوند، ولی برای پیشگیری از پیشرفت عوارض مزمن بهتر است روزه نگیرند و یا با متخصص مربوطه مشورت کنند.

روزه داری، عیوب انکساری چشم را تشدید نمی کند
روزه داری عیوب انکساری چشم (نزدیک بینی و دوربینی) را تشدید نمی کند و جز در موارد نادری مثل نزدیک بینی شدید با نمره عینک بالاتر از 18، در موارد دیگر منعی برای روزه داری وجود ندارد. تغذیه عصب بینایی در افراد مبتلا به نزدیک بینی شدید با نمره عینک بالاتر از 18، در اثر روزه داری مختل می شود و به همین دلیل متخصصان چشم به این افراد توصیه می کنند روزه نگیرند. بیماران مبتلا به آب سیاه با فشار طبیعی دسته دیگری از بیماران چشمی هستند که روزه داری برای آنان ممنوع است.
درباره علت بروز تاری دید ناشی از گرسنگی باید گفت تاری دید که در برخی از افراد روزه دار ایجاد می شود، ارتباطی به عیوب چشم نداشته و عموما به دلیلی کم خونی، کاهش قند خون، افت فشار خون و یا ناشی از اختلالات خون رسانی به چشم و مغز است.

روزه و سلامت روانی
روزه داری در بیماران مبتلا به افسردگی و بیماری های خفیف علاوه بر این که انجام فرضیه دینی است، ضمناٌ به عنوان یک شیوه روان درمانی و تغییر رفتار محسوب شده و سلامت روانی را تقویت می کند. روزه داری همچنین قدرت اراده و تصمیم گیری و توان اجرایی این ببماران را نیز افزایش می دهد. البته بیماران مبتلا به اختلالات روانی، باید علاوه بر تغذیه مناسب در ایام روزه داری برنامه ریزی خاصی برای مصرف داروهای خود در افطار و سحر نیز داشته باشند. لازم به یادآوری است که اگر بیماران در طی مراحل بهبود از تغذیه مناسب برخوردار نباشند از نظر مکانیسم های تطابق روانی ضعیف تر عمل کرده و به خوبی نمی توانند با تغییرات حاصله از نظر سبک زندگی روزانه در این ماه کنار بیایند، در نتیجه با عود و یا تشدید علائم بیماری مواجه می شوند که به همین دلیل توصیه می شود این قبیل بیماران از روزه داری مستمر یک ماهه خودداری کنند. بدیهی است که مبتلایان به بیماری های روانی پیشرفته (از قبیل انواع سایکوز) نمی توانند روزه بگیرند.

روزه در سنگ کلیه و بیماری های کلیوی
با توجه به این که در ماه مبارک رمضان افراد در معرض کم آبی شدید قرار گرفته و مواد زائد با غلظت بالا در ادرارشان دفع می شود بنابراین در این ماه برای پیشگیری از تشکیل سنگ های کلیه و سیستم ادراری باید مبادرت به مصرف مایعات بیشتری در سحر و افطار نمایند. در عین حال افرادی که تشکیل سنگ های ادراری در آن ها فعال بوده و بیش از دو سنگ ادراری ظرف مدت 6 ماه داشته اند و یا هم اکنون دارای سنگ ادراری هستند، بهتر است موارد احتیاط را در زمینه مصرف مایعات رعایت نمایند: اما روزه دارانی که فقط یک نوبت سنگ ادراری درمان شده داشته اند، به شرط مصرف آب فراوان بین افطار تا سحر می توانند روز بگیرند هر چند ضروری است که این افراد کماکان تحت نظر پزشک متخصص باشند.
بیماران کلیوی که تحت درمان دیالیز قرار گرفته اند، باید از روزه گرفتن خودداری کنند. با توجه به این که بیماران دیالیزی قدرت تطابق پرخوری و کم خوری را ندارند و بیشتر اوقات کم اشتها هستند از پزشکی قادر به روزه گرفتن نیستند.
در خصوص روزه داری برای بیماران کلیوی (سنگ ساز) توصیه می شود که این افراد در طول روزه داری از انجام فعالیت فیزیکیسنگیت و قرار گرفتن در معرض نور خورشید و تعریق خودداری نمایند و در طول شب برای رقیق کردن و ادرا شستشوی کلیه ها مایعات فراوان بنوشند حتی الامکان حجم غذلی دریافتی را کمتر نموده و به خصوص در مواقع سحری، غذای سبک و آب زیاد بنوشند و مصرف غذاهای حاوی املاح سنگ ساز(مانند نوشابه های گازدار، غذاهای با منشا حیوانی که به علت دارا بودن فسفات زیاد، دفع کلسیم در ادرار را افزایش می دهند) و غذاهای حاوی اگزالات (از قبیل کاکائو، چای پر رنگ، آجیل و سبزیجاتی مانند اسفناج، کلم، ریواس و گوجه فرنگی) را کاهش دهند.

روزه گرفتن برای مبتلایان به عدم تناسب وزن
برخی از مبتلایان به اضافه وزن، به منظور لاغر شدن تحت رژیم های درمانی هستند و با آمدن ماه مبارک رمضان دچار سردرگمی می شوند، زیرا محدودیت های ویژه غذایی آنان زمان بندی خاص صرف غذا را می طلبد که در ماه مبارک این زمان بندی ها به هم می خورد. لازم به ذکر است که رژیم غذایی این گونه افراد تغییر عمده ای پیدا نمی کنند و تنها با چند جا به جایی جزیی و رعایت چند مسئله مهم به همان نتایج مقرر دست خواهند یافت. در واقع این افراد همان مقدار مواد غذایی رژیم خاص خود را دریافت می نمایند ولی ساعات دریافت غذا تا حدودی تغببر می یابند. به عنوان مثال در روزهای عادی فاصله زمانی بین وعده های شام و صبحانه روز بعد، حدود 10 ساعت می باشد. به همین ترتیب در روزهانی ماه مبارک نیز مدت زمانی بین 17-10 ساعت بین سحری یک شب با افطار شب بعد فاصله وجود دارد. توصیه می شود صبحانه معمول روزهای غیره روزه داری را در افطار صرف نموده و با فاصله قابل قبولی شام را بر اساس شام روزهای معمول(غیره روزه داری)، صرف کنند. ضمنا ناهار روزهای معمول در ایام روزه داری به سحری منتقل می شود. بدیهی است که میان وعده های روزهای معمول (شامل آنچه که در قبل ظهر و عصرانه صرف می شد) نیز بین افطار و زمان خواب قابل صرف می باشند.
بهترین زمان برای انجام فعالیت بدنی آهسته و پیوسته، بعد از افطار است چرا که انجام ورزش در طول روز موجب از دست دادن انرژی و تعریق گردیده و بنوبه خود می تواند سبب ضعف، بی حالی و سرگیجه شود انجام پیاده روی آهسته و پیوسته پس از افطار علاوه بر مصرف کالری با ایجاد حرکات عضلات شکم موجب به حرکت واداشتن دستگاه گوارش و کمک به هضم مواد غذایی خورده شده می نمایند.
کسانی که تا حدودی لاغر هستند می توانند به شرطی که غذای کافی را در وعده های افطار تا سحر دریافت کنند، اقدام به روزه داری نمایند. باید توجه داشت که استفاده از مواد خیلی شیرین مانند زولبیا، بامیه، شیرینی و کیک به هنگام سحر به اشتها لطمه زده و تنها مدت زمان کوتاهی قند خون فرد را بالا نگه دارند بنابراین در هنگام سحر بهتر است علاوه بر مقدار مناسبی غذاهایی چون پلومرغ و خورشت های کم چربی و فاقد سرخ کردنی، از غذاهایی مثل سبزیجات، میوه جات، مغزهای گیاهی، پنیر، سبزی، گردو، نان، گوجه فرنگی، خیار، میزان مناسب چای و یا آب ولرم نیز استفاده شود.

روزه و بیماری های قلبی
پزشکان معتقدند در این ماه به دلیل آن که افراد از پرخاشگری، رفتارهای تهاجمی، استرس و هیجان، کشیدن سیگار، مصرف چای و قهوه دوری می کنند، بنابراین امکان بروز سکته قلبی در آن ها کاهش می یابد. مجموعه این تغییرات در وضعیت رفتار و تغذیه افراد دو عامل مهم جهت حفظ سلامتی فرد در طول ماه
روزه به کاهش پرفشاری خون کمک می کند افراد مبتلا به پرفشاری خون باید در طول روز فشار خود را چک کنند. اگر در طول روز بیمار دچار تغییر و بالا رفتن فشار خون شود نباید روزه بگیرد اما اگر در طول روز، فشار خون فرد تغییر نکرد روزه گرفتن موردی ندارد.
حدود بیست روز پس از شروع ماه مبارک رمضان میزان «هموسیستئین» اصلی ترین عامل بروز سکته قلبی در خون افراد به شدت کاهش می یابد. از طرف دیگر، میزان کلسترول خوب (HDL) نیز افزایش یافته و غلظت خون هم در حد طبیعی قرار گیرد. کاهش میزان توی گلیسریدها و کلسترول بد  (LDL) از دیگر اثرات مثبت ناشی از روزه داری در این افراد خواهد بود.
بیماران قلبی- عروقی باید طبق یک رژبم غذایی خاص روزه بگیرند و از مصرف غذای سنگین در افطار خودداری نموده و در عین حال رژیم پایین آورنده فشار خون تجویز شده توسط مشاور تغذیه را رعایت نمایند. علاوه بر این عدم استفاده از غذاهای نفخ آور (مانند حبوبات و شیر در افرادی که مدت زمان طولانی شیر مصرف نکرد اند) و پرهیز از استرس برای بیماران توصیه می شود. برای تنظیم میزان داروی مورد نیاز خود با مشورت پزشک می توانند از داروهایی با اثر دراز مدت استفاده کنند و مصرف داروهایی دیورتیک را کاهش دهند.

روزه گرفتن در بارداری و شیردهی
 زنان باردار در سه ماه اول بارداری به ویژه هشت هفته اول به دلیل تشکیل سلول های مغزی جنین نباید روزه بگیرند. پس از آن در سه ماه دوم بارداری نیز تنها در صورتی یک خانم باردار می تواند روزه بگیرد که فعالیت روزانه کمی داشته باشد و آزمایش های خون و ادرار او نیز طبیعی باشد. در سه ماه سوم نیز مادر به دریافت غذا افزایش جدی می یابد لذا خانم ها پس از مشاوره با متخصص تغذیه و تحت کنترل دائم ممکن است بتوانند در بخش هایی از این 3 ماه اقدام به روزه داری نمایند. خانم های شیرده از ماه دوم شیردهی در صورتی که کاهش شیر در آن ها اتفاق نیفتد و احساس ضعف و بی حالی شدید و یا سردرد و عوارض مشابه نداشته و تحت نظر متخصص تغذیه اقدام به مصرف مواد غذایی نمایند می توانند همزمان روزه بگیرند.

روزه داری در مبتلایان به نقرص
غذا خوردن، روزه داری های طولانی و رژیم های کم کربوهیدرات به دلیل ایجاد حالت کتوز می توانند موجب تسریع حملات نقرس شوند. این بیماری گاه منجر به جراحی می شود. با پیشرفت بیماری، علایم سریع تر و برای مدت طولانی تر بروز می کنند. برای جلوگیری از تشدید بیماری عموما (طبق توصیه متخصص) بهتر است روزه داری انجام نشود.

روزه داری در مبتلایان به صرع
افراد مبتلا به صرع که باید قرص های ضد تشنج استفاده کنند، نمی توانند روزه بگیرند زیرا ممکن است در طول روز دچار کاهش کلسیم و یا قند خون شده و تشنج کنند.

روزه داری برای مبتلایان به کم خونی
در کسانی که سطح شاخص های خونی در مرز پایین محدوده طبیعی است، کاهش دریافت مواد مغذی در ماه رمضان ممکن است میزان این شاخص ها را باز هم کاهش دهد. چناچه شدت کم خونی در افراد بالا باشد به گونه ای که نیازمند دریافت مکمل آهن در چند نوبت روزانه باشند روزه داری توصیه نخواهد بود کسانی که مبتلا به کم خونی خفیف تا متوسط هستند باید به کیفیت غذای مصرفی خود در این ماه مبارک توجه بیشتری نمایند و مصرف مواد غذایی غنی از آهن و پروتئین ها به ویژه پروتئین های حاوی ترکیبات آهن از نوع هم (اولویت با گوشت قرمز و سپس گوشت های سفید است) را افزایش دهند. همچنین مصرف میوه های خشک به خصوص زردآلو و تمشک و مصرف آجیل خام (مانند پسته و بادام) برای آن ها مفید است. این افراد باید از مصرف چای تا 2 ساعت بعد از غذا به ویژه پس از مصرف مواد غذایی غنی از آهن پرهیز کنند.

سردردهای میگرنی
سردرد می تواند علت های بسیار داشته باشد. اما علت اساسی سردردهای مرتبط با روزه داری عموماً ناشی از گرسنگی و افت قند خون، از دست دادن آب بدن، خواب ناکافی (استراحت ناکافی) و قطع مصرف موادی که وابستگی ایجاد می کنند (مانند کافئین و نیکوتین) می باشد.
سردردهای میگرنی نیز در این دوران تشدید می شوند چون در ماه مبارک رمضان علائمی مانند سردردهای عصبی، کاهش قند خون و کم آبی باعث اسیدهای چرب آزاد خون شده و به طور مستقیم اثر شدیدی بر روی آزاد سازی کاته کول آمین ها در میگرن می شود. اما حتی این افراد نیز با راهنمایی و کمک پزشک معالج و ایجاد تغییرات مختصر در مصرف مواد دارو می توانند روزه بگیرند.
برای کاهش بروز سردرد توصیه می شود
- آب و مایعات کافی نوشیده شود (مصرف سبزیجات در وعده سحری کمک کننده است.)
- عدم قرار گرفتن در معرض نور خورشید و در صورت اجبار استفاده از عینک و کلاه
- عدم انجام فعالیت های بدنی و ورزش در معرض نور خورشید.
- ترک سیگار قبل از ماه مبارک رمضان و یا به حداقل رساندن مصرف آن.
- کم کردن مصرف قهوه و چای پررنگ قبل از ماه مبارک رمضان.
- گاهی مصرف یک قرص مسکن در وعده سحری می تواند کمک کننده باشد.

کبد چرب غیر الکلی (NAFLD)
در حالت عادی وجود چربی در کبد طبیعی است، اما اگر این میزان از 5 تا 11 درصد وزن کل کبد بیشتر شود فرد به بیماری کبد چرب دچار شده است. این بیماری نشانه ی خاصی ندارد اما بعد از رعایت نکردن و پیشروی این بیماری در کبد باعث سوء هاضمه شده و در نهایت منجر به مرگ انسان می شود بیماری کبد چرب غیر الکی یکی از متداول ترین علل عملکرد غیر طبیعی کبد است و با چاقی شکمی، مقاومت به انسولین و دیابت نوع دو همبستگی دارد. متاسفانه تعداد قابل توجهی از هم میهنان ما به این عارضه مبتلا هستند.
در مبتلایان به کبد چرب گرید 1 (نوع خفیف بیماری) رعایت تغذیه صحیح در ماه مبارک رمضان سبب کاهش قند خون، کنترل وزن، کاهش اندازه دور شکم و چربی های بدن می گردد لذا می تواند با آزاد کردن چربی های رسوب کرده در کبد به بهبود بیماری کمک نماید. البته در کسانی که کبد آن ها به شدت چرب است (یعنی به گرید 2 و 3 مبتلا هستند)، روزه داری طولانی خطر را تشدید می کند و علاوه بر این افراد مبتلایان به سیروز کبدی یا نارسایی کبدی نیز نباید روزه بگیرند. لذا ضروری است که این افراد باید با پزشک معالج خود و متخصص تغذیه مشورت نمایند.
افراد مبتلا به مشکلات کبدی باید از مصرف غذایی پرچرب و پر کلسترول اجتناب نموده و حتی المقدور از غذاهای سرخ شده پرهیز کنند.کافی سیزی (خصوصا چغندر، بروکلی، اسفناج، انواع جوانه و هویج) و انواع میوه به دلیل نقش فیبر و آنتی اکسیدان هایی که به طور طبیعی در آن ها وجود دارد در کار کرد صحیح کبد بسیار کمک کننده است. مصرف غذاهای دریایی و ماهی نیز برای تاًمین پروتئین مورد نیاز در این بیماران نسبت به سایر منابع پروتئینی اهمیت بیشتری دارد.

منبع: شبکه بهداشت جنوب تهران، دانشگاه علوم پزشکی تهران
تنظیم: مونا عدالت یار